Cumhuriyetimizin banisi Gazi Mustafa Kemal Atatürk, bir dizi ziyaretler kapsamında 16 Ocak 1923 tarihinde İzmit’te başlayan gezisini ilçelere de yayarak Yarımca, Hereke, Çerkeşli, Tavşancıl ve Gebze’ye kadar devam ettirdi. Gazi Paşa’nın 100 sene önce Kocaeli’ni ziyaretleri ilimiz ve ilçelerimiz için önemli bir gelişmedir.
Atatürk’ü Gebze garında aralarında Halide Edip Adıvar’ın da olduğu heyet karşıladı.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk hayatı boyunca toplam 52 kez Kocaeli’den geçmiş, 3 kez de İzmit’te gecelemiştir. Atatürk'ün Batı Anadolu gezileri olarak sayılan ziyaretler 14 Ocak 1923'te Ankara'dan hareketle başlamış ve 20 Şubat'ta Ankara'ya dönüşüne kadar sürmüştür. 35 günlük seyahatin başlangıcı 15 Ocak'ta Eskişehir ile olmuştur. 18-19 Ocak 1923 tarihli Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi'nde Atatürk'ün bölgeyi ve Gebze'yi ziyaret ettiğinden bahsedilir. Atatürk Gebze'deki askeri birliklerin durumundan memnun kalarak geri dönmüştür. Hâkimiyet-i Milliye’de “Gazi Paşa Hazretleri İzmit'te” başlığı ile duyurulan haberde şöyle detay veriliyor: "Başkumandan Paşa hazretlerini taşıyan hususi tren öğleden önce saat 9.30'da Bilecik'ten hareket etti. Vezirhan, Lefke, Mekece, Akhisar, Geyve, Doğançay istasyonlarında asker ve mekteplerden oluşan binlerce halk tarafından karşılandı. Adapazarı kaymakamı, Müdafaa-i Hukuk ve belediye azaları, eşraf, tüccar ve ahaliden oluşan bir heyet Arifiye istasyonunda sevgili halaskarlarını karşıladı. Bütün bu tezahürat esnasında yoluna devam eden tren öğleden sonra saat 4.30'da İzmit istasyonuna girdi.
Gazi Paşa hazretleri istasyonda birinci ordu kumandanı Nureddin Paşa ve erkânı, Adnan Bey ve Halide Hanımefendiyle, İstanbul matbuat erkânından, Suphi Nuri, Yakup Kadri, Ahmed Emin, Velid, İsmail Müştak, erkân-ı harbiye miralaylarından Edip, İzmit mutasarrıfı ve mahalli memuriyeti ile müdafaa-i hukuk ve belediye azaları, İzmit eşraf ve tüccarları ve binlerce, binlerce halk tarafından karşılandı. Muzika ve bir kıta asker tarafından selam töreni gerçekleştirildi. İstasyonun gerek içi gerek dışı fevkalade bir surette süslenmişti.
Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa hazretleri ikamet buyuracakları kasra kadar hafif bir yağmur altında gittiler. Güzergâhlarında milli marşlar söyleyen mektepliler ve halk arasından geçenleri çok büyük ve şiddetli tezahürata sebebiyet vermiştir. Paşa hazretlerinin istasyona gelişi ve kasra teşrifleri İstanbul’dan gelen sinemacı Kemal beyin makineleri tarafından takip edilmiştir. Başkumandan Paşa hazretleri akşam yemeğinden sonra matbuat erkânını kabul etmiş onlara fikirlerini beyan etmiştir.
Cumhuriyetimizin Kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Gebze’de çekilen fotoğrafı.
Gazi Mustafa Kemal Paşa hazretleri yarın ordu cephesini ziyaret ve kıtaatı teftiş için Gebze’ye gidecek ve akşam döneceklerdir. Paşa hazretleri perşembe gününü İzmit’te geçirecekler, halk ve memurlar ile temas ve müzakerede bulunacaklar ve cuma günü maiyetleriyle Bursa’ya hareket edeceklerdir.” bilgilerine yer verilerek ziyaretin süresine ve sonrasında gidilecek yere de değinilmiştir.
Atatürk’ün bu ziyaretleri ile ilgili Taha Toros arşivindeki fotoğraflara bakıldığında, Gebze İstasyonu başkumandanlık treni önünde yanındakilerle birlikte bir poz verdiği görülür. Fotoğrafta ise Halide Hanım'ın arkasında gazeteci Mecdi Sadrettin, köşedeki kişi de Cevat Abbas’tır. Gebze istasyonunda çekilen karenin aslında kısa bir film olarak kaydı da mevcuttur. Filmin jenerik yazılarından Felemenkçe ve kaynağı Hollanda arşivine ait olduğu bellidir. Müze araştırmacısı ve arkeolog Rıdvan Gölcük’ün tespitine göre Gebze’de çekilen bu kare TIME dergisinin kapağında kullanılmıştır ki Atatürk, TIME’a kapak olan ilk Türk olma vasfını da taşımaktadır. 24 Mart 1923’te kapakta yer alan fotoğraf, 17 Ocak 1923 günü Gebze istasyonunda maiyetiyle birlikte yaptığı sohbette çekilmiştir. Gazi Paşa’nın istasyonda karşılanışındaki filmde; Kazım Karabekir, Sakallı Nurettin Paşa, gazeteci Naşit Uluğ, yazar Halide Edip Adıvar ve eşi Adnan Adıvar, gazeteci Mecdi Sadrettin, topçu komutanı Galip Paşa, yaver Cevat Abbas Gürses görünür. İstasyonda Atatürk'ü karşılayan ilk kişi Halide Edip Adıvar’dır. Halide Hanım, başörtüsü altına uzun kürk manto giymiş. Gazi Paşa, trenden inince bir süre onunla konuşuyor. Bu sırada bir yazılı pusula geliyor. Gazi, pusulayı okuyor. Paşa’nın sigara içerken öksürdüğü de dikkat çekiyor.
Atatürk ve beraberindeki heyet Tavşancıl’da.
Videoya bakıldığında Atatürk’ün mimiklerinden ve konuşmasından çok keyifli ve şen şakrak olduğu anlaşılmaktadır. Filmin ikinci bölümünde Atatürk, 18 Ocak 1923 tarihinde Hereke'ye geliyor. Yanında 1. Ordu Kumandanı Sakallı Nurettin Paşa yer alıyor. Fotoğraf karesinde Hereke istasyonu çıkışı var ve Paşa Atatürk'ü selamlıyor.
Bir diğer video da Alman film arşivlerinden alıntı olup şimdiye kadar neresi olduğu tespit edilememiştir. Ancak elimdeki Gebze fotoğraflarıyla karşılaştırdığımda bu ziyaret videosundaki mevkiin Gebze olduğu kendi tespitimdir. Videoya bakıldığında; Gazi Mustafa Kemal Atatürk, bu tarihlerde ordu birliklerini denetlemek için trenle Dilovası’nda yer alan Tavşancıl’a geliyor. Beraberinde askerî ve mülkî erkân ile gazeteciler olduğu halde otomobillerle önce Tavşancıl’da Harmanbağı mevkiindeki 25. Topçu Alayı karargâhına giderek burada bir müddet dinlendiler. Yanında soldan sağa: Muzaffer Kılıç, Mustafa Kemal, Kazım Karabekir Paşa, Mareşal Fevzi Çakmak, Nurettin Paşa yanında yer alıyor. Daha sonra kuzey tarafta eski Bağdat yoluna çıktılar. Oradan yine arabalarla Gebze sırtlarına giderek askerî birlikleri denetlediler. Denetleme sırasında Tavşancıl’da bulunan Topçu Alayına atışlı talim yaptırılırken piyade birliklerine hücum talimleri icra ettirildi. Yapılan manevraları bilfiil izledi. Arşivlerde onun Dilovası köylerinden biri olan Çerkeşli’ye de gittiği de görülür. Atatürk, yanında maiyetiyle birlikte üzeri açık bir araçtadır ve etrafını saran Çerkeşli ahalisi ile sohbet ettiği görülür.
Dönemin diğer gazeteleri de bu önemli ziyareti köşelerine ve manşetlerine taşıdığı görülür. Bu ziyaretler ilgili yazıların görselleri, hangi gazetelerden alıntı olduğu sayfamızda da görüldüğü gibidir. 18 Ocak 1923 tarihli İkdam Gazetesi “İstanbul'un yüksek kubbeleri dün Gebze'ye gelen Mustafa Kemal Paşa'yı selamladılar.” başlığı ile Hereke’ye olan ziyareti detaylıca ele almıştır. Şöyle ki: “Bu sabah saat 9.00'da erkân-ı harbiye ve maiyeti erkânıyla birlikte Gazi Mustafa Kemal Paşa hazretleri İzmit’ten trenle hareket etmiş ve bundan istasyonlarda askeri teftiş eylemiştir. Her tarafta resmigeçitler yapılmış, istasyonlarda köylerin ahalisi, memurları, mekteplileri Paşa’yı selamlamışlardır. Gebze’deki karşılama fevkalade parlak olmuştur. Silah omuzunda, heyetin nazarlarında "hazırız, emrinizi bekliyoruz" sözleri okunan askerler paşa tarafından dikkatle teftiş edilmiş, Hereke'de kumandanlık dairesinde öğle ziyafeti çekilmiştir. Kurbanlar kesilmiş ve eşraftan biri bir nutuk irad ederek muhterem validesinin vefatından dolayı Gazi Paşa'ya taziyede bulunmuşlardır. O zaman Mustafa Kemal Paşa yüksek, vakur bir sesle: "Valimde vefat etmiştir, fakat memleket yaşıyor." demiştir. Burada paşanın etrafını fotoğrafçılar, sinemacılar almıştı. İstasyonlarda derin bir hürmetle selamlayan halkın ve askerin alkışları arasında akşam saat 5.00'te Paşa ve maiyeti İzmit’e dönmüşlerdir.”
Atatürk’ün bölgemizde gerçekleştirdiği ziyarette Çerkeşli’de çekilen kare.
Gazi Mustafa Kemal Atatürk, 16 Ocak 1923'te İzmit'e gelişinin ardından İstanbul’da yayın yapan gazetelerin bazı başyazarları Atatürk'le görüşmek isteğinde bulunmuşlardı. Bu istek üzerine Atatürk, İzmit'te bir basın toplantısı yapmayı kararlaştırmıştı. Doğruca, kendisi için hazırlanan köşke geldi. Akşam yemeğinden sonra, bir basın toplantısı yaptı. Toplantı gece yarısından sonra, ertesi günü 17 Ocak 1923 sabah üçe kadar sürmüştü. Toplantıdan sonra odasına çekildi. Öğleye kadar dinlendi. Öğleden sonra heyetleri kabul etti. Ertesi gün Yarımca ve Hereke'deki askeri birlikleri denetledi.
17 Ocak 1923, Atatürk'ün Gebze alayını ziyareti.
Saat 10.00 civarında İzmit’ten arabalarla Derince istasyonuna geldiler. İstasyonda I. Ordu Komutanı Sakallı Nurettin Paşa tarafından, askerî birliklerin denetlenmesi başkomutana arz edildi. Denetlemeden sonra Mustafa Kemal Paşa, birlikleri tren yolunun iki tarafına yayarak resmigeçit yaptırdı. Yanındaki komutanlara memnuniyetini beyan etti. Derince’den ayrılan tren Yarımca istasyonuna gelmiş ve burada da bir saate yakın kalmıştı. Başkumandan Yarımcalılar tarafından büyük bir heyecanla karşılandı, her taraf Türk Bayrakları ve defne dalları ile süslenmişti. Paşa için bir dana kurban edildi ve kendisine şehrin bir anahtarı verilerek kentin hemşerisi ilan edildi. Gazi Paşa burada halkla samimi sohbette bulundu. İstasyonlara getirilmiş öğrencilere “Nasılsınız Küçük Hanımlar” diyerek küçük kızlara iltifatlarda bulundu. Tren istasyonunun bulunduğu meydanda askerî birliklerin resmigeçidini izledi. Halkın coşkulu tezahüratları ile Yarımca’dan ayrıldı. Gazi’nin bu ziyareti bir günlük olmasına rağmen Yarımca tarihi için büyük bir şeref nişanesidir.
Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın İzmit’te yapacağı ziyaretle ilgili masrafların ödenmesi hakkında bir belge.
Cumhuriyet’in ilanına giden yolda İzmit’te yer alan Kasr-ı Hümayun’da gerçekleşen toplantı basın tarihimiz açısından da çok önemlidir. Her yıl Basın Onur Günü olarak ilan edilen bugünün de 100.yılını idrak etmekteyiz. Bu bağlamda sahada ve masada haber yetiştirmek için çalışan, gayret eden, emekçi tüm basın camiasının bu önemli gününü tebrik ediyorum. Bugün bu anlamlı günü köşemize taşıyarak şehrimize teşrif eden Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ü yâd ettiğimiz gibi, ilk adım attığı il ve ilçeler bu anlamda her yıl törenlerle Ata’yı anmaktadır. Ankara, Bilecik, Samsun vs. şehirlerimizde paneller, sempozyumlar da tertip edilmişti. İzmit, Derince, Körfez, Gebze, Dilovası ilçelerimize teşrifinin 100. yılında; Ata’nın şehrimize ayak basmasının onuruna ve aziz hatırasına saygı için bir pul basılmasının yerinde olacağını düşünüyorum. Bu köşemizde kısaca değinmeye çalıştığımız, Atatürk’ün Kocaeli’ye yaptığı ziyaretlerin daha detaylı bilgisini fotoğraflarıyla, Atilla Oral’ın 2009’da Demkar Yayınevi’nden yayınladığı “Atatürk ve Kocaeli” adlı eserinde bulabilirsiniz. Yazımızdaki kullandığımız fotoğraflara Atilla Oral tarafından hazırlanan www.mustafakemalim.com adlı siteden ulaşabilirsiniz. T.C. Genelkurmay Başkanlığı tarafından hazırlanan “Fotoğraflarla ATATÜRK” adlı eserden Kocaeli’ye gelişi ile ilgili tüm fotoğrafları bulmanız mümkündür. (Künyesi: Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Ankara:2011). Ayrıca Hasan Bayrak’ın “Atatürk'ün Bütün Fotoğrafları” adlı çalışmasından o günlerde çekilen fotoğrafları da görebilirsiniz. Yine 2018’de İş Bankası Yayınları’ndan çıkan; “Atatürk'ün Yaveri Cevat Abbas Gürer: Cepheden Meclis'e Büyük Önder ile 24 Yıl” adlı hatırattan o dönem yaşanılanların canlı şahidi olan Cevat Abbas dilinden okuyabilirsiniz. Mustafa Hergüner’in “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Hereke” adlı makalesi de Hereke ziyaretinin detayları için önemlidir. (Künyesi: Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, II. cilt, Kocaeli, 2015, sayfa 700.) Bu ziyaretlere dair dönemin basınında yer alan haberler için şu gazetelere bakılabilir: Hâkimiyet-i Milliye, 17 Kanun-ı Sani 1339, sayfa 1; İkdam Gazetesi, 17 Kanun-ı Sani 1339, sayfa 1; İkdam Gazetesi, 18 Kanun-ı Sani 1339, sayfa 1; İkdam Gazetesi, 19 Kanun-ı Sani 1339, sayfa 1-2; İkdam Gazetesi, 20 Kanun-ı Sani 1339, sayfa 1-2; İkdam Gazetesi, 21 Kanun-ı Sani 1339, sayfa 1; Akşam Gazetesi, 25 Kanun-ı Sani 1339, sayfa 1. Ayrıca T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı’nda; BOA. HR. İM. fon koduyla ve 74/44 numaralarıyla kayıtlı İzmit’e gelişi ile ilgili bir belge bulunmaktadır.
Cumhuriyet’in 100.yılını da idrak edeceğimiz 2023 yılı dolayısıyla Türkiye Cumhuriyeti’nin banisi, kurucu lideri Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşları olmak üzere şehitlerimizi, gazilerimizi ve vatan uğrunda can veren her bir Türk ferdini rahmetle, minnetle, saygıyla yâd ediyorum.
Tebrik ederim, güzel bir çalışma olmuş